(35. ก) อโยนิโส มนสิกาโร

[936] ตตฺถ กตโม อโยนิโส มนสิกาโร? อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ อโยนิโส มนสิกาโร, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, สจฺจวิปฺปฏิกุเลน วา จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา อนาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโยนิโส มนสิกาโร’’ฯ

(ข) กุมฺมคฺคเสวนา

ตตฺถ กตมา กุมฺมคฺคเสวนา? ตตฺถ กตโม กุมฺมคฺโค? มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺโค’’ฯ ยา อิมสฺส กุมฺมคฺคสฺส เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺคเสวนา’’ฯ

(ค) เจตโส จ ลีนตฺตํ

ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’ฯ

ติกํฯ

4. จตุกฺกนิทฺเทโส

(1) จตฺตาโร อาสวา

[937] ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ

(ก) กามาสโว

ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามาสโว’’ฯ

(ข) ภวาสโว

ตตฺถ กตโม ภวาสโว? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป.… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวาสโว’’ฯ

(ค) ทิฏฺฐาสโว

ตตฺถ กตโม ทิฏฺฐาสโว? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺฐาสโว’’ฯ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐาสโวฯ

(ฆ) อวิชฺชาสโว

ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ , ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณํฯ ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชาสโว’’ฯ อิเม จตฺตาโร อาสวาฯ

(2-5) จตฺตาโร คนฺถาที

[938] ตตฺถ กตเม จตฺตาโร คนฺถา …เป.… จตฺตาโร โอฆา…เป.… จตฺตาโร โยคา…เป.… จตฺตาริ อุปาทานานิ? กามุปาทานํ, ทิฏฺฐุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํฯ

(ก) กามุปาทานํ

ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป.… กามชฺโฌสานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กามุปาทานํ’’ฯ

(ข) ทิฏฺฐุปาทานํ

ตตฺถ กตมํ ทิฏฺฐุปาทานํ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ…เป.… เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺฐุปาทานํ’’ฯ ฐเปตฺวา สีลพฺพตุปาทานญฺจ อตฺตวาทุปาทานญฺจ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐุปาทานํฯ

(ค) สีลพฺพตุปาทานํ

ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ? อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธีติฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานํ’’ฯ

(ฆ) อตฺตวาทุปาทานํ

ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อตฺตวาทุปาทานํ’’ฯ อิมานิ จตฺตาริ อุปาทานานิฯ